بازخوانی انتقادات متأخران بر ابن غضائری در جرح غالیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

تا سدۀ یازدهم، استناد به تضعیفات رجالیان قدیم، میان عالمان امامی رایج بود. اما از زمان محمدتقی مجلسی، نگاهی منفی به تضعیفات و شخص ابن غضائری شکل گرفت. بیش از همه، نوۀ مجلسی، وحید بهبهانی تخطئۀ تضعیفات مرتبط با غلو را رواج داد. آنان بیشترِ تضعیفات، و حتی بسیاری از تضعیفات غیراختلافی متقدمان را نتیجۀ سستیِ باورهای خودِ تضعیف‌گران و کم‌تحملی‌شان نسبت به معارف امامان دانسته‌اند. پرسش مقاله این است که آیا منتقدان تضعیفات، شواهد مقبولی بر این نسبت عقیدتی به متقدمان و تأثیر آن در تضعیفات دارند؟ در این راستا دلایل منتقدان، و کلمات ابن غضائری تحلیل، و با اطلاعات منابع شیعه و غالیان، دربارۀ متهمانی که متقدمان درباره‌شان اختلاف نکرده‌اند، مقایسه شده است. بنا بر کلام رجالیان قدیم، تضعیفات، دلایل تاریخی، جریان‌شناسی و کلامی دیگری داشته‌اند. متأخران از ادلۀ گستردۀ غلو پیشوایان غالی، مانند ابن مهران، اسحاق بصری و خصیبی آگاه نبوده، و بی‌توجه به منابع غلو و پیچیدگی‌های آن، بر ابن غضائری تاخته‌اند. همچنین، ابن غضائری با دسترسی به منابع سری خطابیه، به ناشناختگی برخی راویان مختص به منابع غالی اشاره کرده که کتب نویافتۀ نصیریه نیز غالیانه‌ترین مضامین را از الوهیت و بابیت تا تکفیر امامیان، از همین راویان نقل می‌کنند. اما در مکتب وحید بهبهانی، این ناشناختگان را با تکلف، بر راویان برخی اسانید نادر در منابع امامی تطبیق داده‌اند. بر پایۀ این شواهد، قضاوت ابن غضائری واقع‌بینانه و حتی محتاطانه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [العربیة]

إعادة قراءة لانتقادات المتأخّرین لابن الغضائری فی جَرح الغُلاة

نویسنده [العربیة]

  • عمیدرضا اکبری
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم
چکیده [العربیة]

کان من الشّائع بین علماء الإمامیة  -حتّى القرن الحادی عشر- الاستناد إلى تضعیفات الرّجالیّین القُدماء. ولکن منذ عهد محمد تقی المجلسی تشکّلت نظرة سلبیّة حول تضعیفات ابن الغضائری وشخصیته. وأشاع الوحید البهبهانی -حفید المجلسی- تخطئة التّضعیف المتعلّق بالغلوّ أکثر من غیره. فإنّهم اعتبروا أنّ معظم تلک التّضعیفات، بل وحتّى الکثیر من التّضعیفات غیر الخلافیّة للسّلف، ناتج عن ضعف معتقدات المضعِّفین أنفسِهم وقلّةِ تحمّلهم لمعارف الأئمّة. والسّؤال المطروح فی المقال: هل لدى منتقدی التّضعیفات أدلّة مقبولة على هذه النّسبة العقائدیّة إلی السّلف وتأثیرها على التّضعیفات؟ وفی هذا الصّدد، قمنا بتحلیل أدلّة النّاقدین وکلام ابن الغضائری، ومقارنتها بمعلومات مصادر الشّیعة والغلاة عن المتَّهَمین الّذین لم یختلف فیهم العلماء المتقدّمون. بحسب قول الرجالیّین القُدماء، کانت للتّضعیفات أسباب أخری تتعلّق بالتاریخ والتیّارات والکلام. لم یکن المتأخّرون على علم بالأدلّة الواسعة على غلوّ القادة الغلاة -مثل ابن مهران وإسحاق البصری والخصیبی- ودون الالتفات إلى مصادر الغلوّ ومضاعَفاته، ألقوا باللَّوم على ابن الغضائری. بالإضافة إلی أنّ ابن الغضائری ـ نتیجةً لعثوره علی مصادر سرّیّة للخطّابیّةـ أشار إلى عدم معروفیّة بعض الرّواة الخاصّین بمصادر الغلاة، کما أنّ کتب النّصیریة المعثور علیها متأخراً تَروی أکثر الموضوعات غلوّاً ـ من الألوهیّة والبابیّة إلى تکفیر الإمامیّة ـ من نفس هؤلاء الرّواة. ولکن، فی مدرسة الوحید البهبهانی، تمّ بالتکلّف تطبیق هؤلاء الأشخاص المجهولین علی رواة بعض الأسانید النّادرة فی المصادر الإمامیّة. وبناءً على هذه الأدلّة والشّواهد، فإنّ أحکام ابن الغضائری واقعیةٌ بل إنها تراعی الاحتیاط فی تقییم الرواة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الغلوّ
  • النّصیریّة
  • التّضعیفات
  • ابن الغضائری
  • الوحید البهبهانی

مراجع

  1. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة، بیروت: دار الأضواء، چ1، 1983م.
  2. ابطحى، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی، قم: ابن المؤلف، چ2، 1312ق.
  3. ابن ادریس حلى، محمد بن منصور، السرائر، قم: جامعة المدرسین، چ2، 1410ق.
  4. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ1، 1362ش.
  5. ________، علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری، چ1، 1385ش.
  6. ________، عیون اخبار الرضا%، تهران: جهان، چ1، 1378ش.
  7. ________، کمال الدین، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: اسلامیه، چ2، 1395ق.
  8. ________، معانی الاخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ1، 1403ق.
  9. ابن الجوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی، الضعفاء والمتروکون، تحقیق: عبدالله القاضی، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ1، ١٤٠٦ق.
  10. ابن حبان، المجروحین من المحدثین، تصحیح: حمدی عبدالمجید سلفی، ریاض: دارالصمیعی، چ1، ١٤٢٠ق.
  11. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق: عبدالفتاح ابوغده، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، چ1، 1423ق.
  12. ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ1، 1416ق.
  13. ابن حیون مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الأخبار، قم: انتشارات اسلامی، چ1، 1409ق.
  14. ابن الساعی، على بن انجب‏، الدر الثمین فی أسماء المصنفین، تونس: دار الغرب الإسلامی‏، چ1، 1430ق.
  15. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، حقائق أسرار الدین، تصحیح: حسن یونس حسن، [بی‌جا]: المجموعة ‌الکاملة، org، 2016م.
  16. ________، حقائق أسرار الدین، تصحیح: ابوموسی الحریری، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ1، 2006م.
  17. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌‌طالب(، قم: علامه، چ1، 1379ش.
  18. ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، قم: بوستان کتاب، چ1، 1406ق.
  19. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، بیروت: دارالفکر، چ1، 1415ق.
  20. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف: دارالمرتضویة، چ1، 1356ق.
  21. ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، قم: دارالحدیث، چ1، 1360ش.
  22. ابن مقاتل قطیعی، محمد بن الحسن، المجالس النمیریة، سلسلة تراث العلویین، ج11، تصحیح: ابوموسی الحریری، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ1، [بی‌تا‏].
  23. أبوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، الأغانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ1، 1415ق.
  24. ________، مقاتل الطالبیین، بیروت: الأعلمی، 1419ق.
  25. ابوالمطلب، جعفر بن محمد، آداب الدین، سلسلة تراث العلویین، ج6، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
  26. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: بنی‌هاشمی، چ1، 1381ش.
  27. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت: دارالأضواء، چ1، ۱۴۰۳ق.
  28. استرآبادی، میرزا محمد بن علی، منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، نشر ستاره، چ1، 1422ق.
  29. اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات والفرق، تهران: علمی و فرهنگی، چ2، 1360ش.
  30. الأظلة والأشباح، منسوب‌ به مفضل بن عمر جعفی، المجموعة الکاملة، org، 2016م.
  31. اکبری، عمیدرضا، بررسی اختلافات مبانی متقدمان و متأخران در تضعیفات رجالی، پایان‌نامۀ سطح سه حوزه علمیه قم، 1397ش.
  32. الأکوار النورانیة والأدوار الروحانیة، منسوب به محمد بن نصیر، سلسلة تراث العلویین، ج1، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ1، 2006م.
  33. ________، «انتساب کتاب الضعفاء به ابن ‌غضائری؛ آسیب‌شناسی تحلیل‌ها»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش65، صص183-212، 1398ش.
  34. ________، «دفاع از انتساب کتاب تصحیح الاعتقادات به شیخ مفید»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش67، صص29-66، 1399ش.
  35. ________، نصیریه، قم: دانشگاه ادیان، چ1، 1402ش.
  36. اکبری، عمیدرضا؛ ذاکری، محمدتقی، «اتهام ابوالمفضل شیبانی به تحریف و جعل اسناد: عیارسنجی رویکرد رجالیان متقدم و متأخر»، پژوهش‌نامۀ علوم حدیث تطبیقی، ش14، صص137-166، 1400ش.
  37. اکبری، عمیدرضا؛ قندهاری، محمد، «اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی قاضی عامی یا صحابی رازدار امامی؟»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش69، صص13-48، 1400ش.
  38. امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف، چ1، 1403ق.
  39. انصاری، حسن، «گزارش حمیدالدین کرمانی از اندیشۀ ابوالقاسم کوفی»، کاتبان، 26بهمن1389: kateban.com/post/1738.
  40. ________، «میراث غلات: از ابوالقاسم کوفی تا نویسنده عیون المعجزات»، کتاب ماه دین، س10، ش117، 1386ش. نشر در کاتبان 18/6/1386، kateban.com/post/1208.
  41. اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، تحقیق: غلام‌رضا عرفانیان، قم: المطبعة العلمیة، چ2، 1402ق.
  42. باقری، حمید، «حسن بن عباس بن حریش و کتاب إِنَّا أَنزَلنَاه»، حدیث‌پژوهی، ش13، بهار1394ش.
  43. ________، «الکافی و روایات اسحاق بن محمّد اَحمَر نَخَعی تلاشی برای شناسایی منبع کلینی در نقل روایات اسحاق»، رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، ش96، صص9-28، 1396ش.
  44. ________، «منابعی کهن در شناخت اندیشه‌های فرقۀ اسحاقیه»، ادیان و عرفان، دورهٔ 55، ش1، صص63-89، 1401ش.
  45. تفرشى، مصطفى بن حسین‏، نقد الرجال، قم‏: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، چ1، 1377ش.
  46. جدیع، عبدالله بن یوسف، تحریر علوم الحدیث، بیروت: الریان، چ1، ۱۴۲۴ق.
  47. جعفری، محمدرضا، تعلیقات کافی، تهران: تک، 1396ش.
  48. حاوی الأسرار، منسوب به محمد بن علی جلی، [بی‌جا]: المجموعة الکاملة، نشر الکترونیک، 2016م.
  49. حائری مازندرانى، محمد بن اسماعیل، منتهى المقال، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، چ1، 1416ق.
  50. حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، بیروت: الأعلمی، چ1، 1425ق.‌
  51. ________، الرجال، قم: دارالحدیث، ج1، 1427ق.
  52. ________، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت(، چ2، 1414ق.
  53. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، چ1، 1411ق.
  54. حسین بن عثمان، «اصل»، الأصول الستة عشر، قم: دار الحدیث، چ1، 1423ق.
  55. حلی، حسن بن یوسف، الرجال، قم: دار الذخائر، چ2، 1411ق.
  56. حموى، یاقوت بن عبدالله، معجم الأباء، محقق: احسان عباس‏، بیروت‏: دار الغرب الإسلامی‏، چ1، 1993م‏.
  57. خاقانی، على بن حسین، رجال الخاقانى‏، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، چ2، 1362ش.
  58. خزاز قمی رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، قم: بیدار، 1401ش.
  59. خزاعی، عمر بن المختار، المراتب والدرج، نسخۀ خطی سوریه، به خط محمد سلیمان علی، 1412ق.
  60. خصیبی، حسین بن حمدان، دیوان الخصیبی، بیروت: مؤسسة الأعلمی، چ1، 2001م.
  61. ________، الرسالة الرستباشیة و فقه الرسالة، تصحیح: ابوموسی الحریری، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ1، 2006م.
  62. ________، المائدة، بیروت: مؤسسة النور، چ1، 1432ق.
  63. ________، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ، 1419ق.
  64. ________، الهدایة الکبری، سلسلة تراث العلویین، ج7، تصحیح: ابوموسی الحریری، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ1، 2007م.
  65. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ1، 1417ق.
  66. خوروش، امیرحسن، «اعتبارسنجی حدیث «معرفت به نورانیت»، با نگاه به میراث حدیثی غالیان و امامیان»، مطالعات اعتبارسنجی، در دست نشر.
  67. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم: نرم‌افزار جامع تراجم نور، 1413ق.
  68. دلائل الإمامة، منسوب به ابن جریر طبری ، قم: مؤسسۀ بعثت، چ1، ۱۴۱۳ق.
  69. رحمتی، محمدکاظم، «حسین بن حمدان خصیبی و اهمیت وی در تکوین نصیریه»، هفت‌آسمان، س8، ش30، صص173-208، 1385ش.
  70. رضوی، محمدصادق، «بررسی کتاب الجامع بزنطی و منقولات آن در مستطرفات سرائر»، مطالعات اعتبارسنجی، ش2، 1398ش.
  71. زوزنی، حمزة بن علی، السفر الی السادة، رسائل الحکمة، ج4، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، چ5، 1986م.
  72. ساعدى، حسین‏، الضعفاء من رجال الحدیث‏، قم: دار الحدیث، 1426ق.
  73. سبحانی، جعفر، الکلیات فی علم الرجال، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، 1369ش.
  74. سبط شهید ثانى‏، محمد بن حسن، إستقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، چ1، 1419ق‏.
  75. سیاری، احمد بن محمد، القرائات، لیدن: بریل، چ1، 2009م.
  76. سیستانی، محمدرضا، قبسات من علم الرجال، بیروت: دار المؤرخ العربی، 1443ق.
  77. شاکر، محمدتقی، حسینی شیرازی، علیرضا، «ابن الولید و مستثنیات وی»، حدیث‌پژوهی، ش9، 1392ش.
  78. شوشتری، محمدتقی، الأخبار الدخیلة، تهران: مکتبة الصدوق، چ1، 1401ق.
  79. ________، سهو النبی، نسخۀ خطی مؤلف، نشر همراهِ قاموس الرجال، قم: جامعة المدرسین، 1419ق.
  80. ________، قاموس الرجال، قم: جامعة المدرسین، چ1، 1419ق.
  81. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، چ2، 1404ق.
  82. طب‌ الائمة(، منسوب به عبدالله و حسین ابنا بسطام، قم: دارالشریف الرضی‏، چ2، 1411ق‏.
  83. طبرانی، میمون بن القاسم، البحث و الدلالة عن مشکل الرسالة، [بی‌جا]: المجموعة الکاملة، org، 2016م.
  84. ________، الجواهر، [بی‌جا]: المجموعة الکاملة، org،2016م.
  85. ________، مجموع الأعیاد، تحقیق: اشتروتمان، مجلة الإسلام، ش27، 1943م.
  86. ________، المعارف وتحفة لکل عارف، [بی‌جا]: المجموعة الکاملة، org، 2016م.
  87. طبری آملی، عماد الدین محمد بن أبی‌‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف: المکتبة الحیدریة، چ2، 1383ق.
  88. طوسی، شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم: دارالثقافة، چ1، 1414ق.
  89. ________، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ4، 1407ق.
  90. ________، رجال الطوسی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ3، 1373ش.
  91. ________، الغیبة، قم: دارالمعارف الإسلامیة، چ1، 1411ق.
  92. ________، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، قم: کتابخانۀ محقق طباطبایی، چ1، 1420ش.
  93. عادل‌زاده، علی، اکبری، عمیدرضا، «رمزواره‌های نصیری در الهدایة الکبری»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش71، 1401ش.
  94. عصمةالدولة، محمد بن معز الدولة، الرسالة المصریة، [بی‌جا]: المجموعة الکاملة، ، 2016م.
  95. عقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، بیروت: دارالمکتبة العلمیة، چ1، ١٤٠٤ق.
  96. علی، محمد احمد، معجم أعلام العلویین، بیروت: دارالمحجة البیضاء، ۲۰۰۲م.
  97. علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال، تهران: بنیاد کوشانپور، 1421ق.
  98. غفوری‌نژاد، محمد، «تحلیل و ارزیابی تبیین‏های تاریخی-کلامی ناظر به متهمان به غلو»، علوم حدیث، ش90، 1398ش.
  99. فریدمن، ارون، «زندگی‌نامۀ حسین بن حمدان خصیبی، بنیان‌گذار فرقۀ نصیریه»، ترجمه: محمدحسن محمدی مظفر، هفت‌آسمان، س9، ش33، 1386ش.
  100. قربانی زرین، رضا، «دیدگاه‌های غضائری و ابن غضائری دربارۀ مقامات امامان(»، امامت‌پژوهی، پاییز1392، س3، ش11.
  101. قلیچ، رسول؛ بررسی دیدگاه عالمان شیعه دربارۀ کتاب سلیم بن قیس، پایانامۀ کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه ادیان، 1390ش.
  102. قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، تحقیق: ضیاءالدین علامه، قم: اسماعیلیان، چ2، 1384ق.
  103. الکافی بلعن الضد المنافی، منسوب به محمد بن نصیر، نسخۀ خطی، [بی‌کاتب]، حمص، تلکلخ: مکتبة جامع، ۱۹۸۶م.
  104. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ4، 1407ق.
  105. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، چ1، 1409ق.
  106. گرامی، محمدهادی، نخستین مناسبات فکری تشیع، بازخوانی مفهوم غلو، تهران: دانشگاه امام صادق%، 1391ش.
  107. مامقانى، عبدالله، تنقیح المقال، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث‏، 1431ق.
  108. ________، تنقیح المقال (رحلی)، نرم‌افزار رجال‌الشیعة، [بی‌جا‏]، [بی‌تا‏].
  109. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چ2، 1403ق.
  110. ________، الوجیزة فی الرجال، تهران: همایش بزرگ‌داشت علامه مجلسی، چ1، 1420ق.‌
  111. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تصحیح: حسین موسوى کرمانى، قم: کوشانپور، چ2، 1406ق.
  112. مجمع الأخبار، سلسلة تراث العلویین، بیروت: دارلأجل‌المعرفة، 2008م.
  113. مددی، احمد، نگاهی به دریا، قم: مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه، چ1، 1393ش.
  114. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دارالهجرة، 1409ق.
  115. مسلمانی، ابونصر منصور، الرسالة المنتصفة، قرداحة: [بی‌نا]، 1423ق.
  116. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح الإعتقادات، قم: کنگرۀ شیخ مفید، چ1، 1414ق.
  117. میرداماد، استرابادی، محمدباقر، الرواشح السماویة، قم: دارالخلافة، چ1، 1311ق‏.
  118. ناصری، طاهره، تحلیل تطور گفتمان غلو در امامت در منابع شیعۀ امامیۀ اثنی‌عشری (قرن 2 تا اواخر قرن 5)، پایان‌نامۀ دکتری دانشگاه الزهرا&، 1394ش.
  119. نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به‌کوشش: موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ6، 1365ش.
  120. نراقى، ابوالقاسم بن محمد، شعب المقال فی درجات الرجال‏، ‏قم: کنگرۀ بزرگداشت ملامهدى و ملااحمد نراقى‏، چ2، 1422ق.
  121. نمازی، علی، الأعلام الهادیة الرفیعة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ3، 1342ق.
  122. ________، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران: ابن المؤلف، چ1، 1414ق.
  123. نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة(، منسوب به ابن جریر طبری، قم: دلیل ما، چ1، 1427ق.
  124. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت: دارالأضواء، چ1، 1404ق.
  125. نورى، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، چ1، 1415ق.
  126. ________، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت(، چ1، 1408ق.
  127. واسطی، أسلم بن سهل، تاریخ واسط، بیروت: عالم الکتب، چ1، ١٤٠٦ق.
  128. وحید بهبهانى، محمدباقر، تعلیقة على منهج المقال، قم: مؤسسة آل البیت( لإحیاء التراث، ستاره، چ1، 1422ق.
  129. ________، الفوائد الرجالیة، منتشر شده با رجال الخاقانى‏، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، چ2، 1362ش.
  130. هاشمی، فاطمه، بررسی صحت و اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکری%، رسالۀ دکتری الاهیات، قم: دانشگاه قم، ۱۳۸۱ش.
  131. Asatryan, Mushegh, “Shiʿi Literature in the Late Ninth Century Isḥāq al-Aḥmar al-Nakhaʿī (d. 286)”, Light upon Light; Essays in Islamic Thought and History, Leiden: Brill, 2020.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار